Elk moment was er de dreiging dat hij weer kon terugkomen – Margreet Horselenberg, burgemeester van Lelystad over ‘Jack de Prikker’
In de winter en het voorjaar van 2009 wordt Lelystad opgeschrikt door ‘Jack de Prikker’. Een man, die lange tijd spoorloos blijft, steekt willekeurig mensen neer. Van de vier keer dat ‘Jack de Prikker’ toeslaat, treft hij eenmaal iemand dodelijk. Margreet Horselenberg spreekt over een bizarre opsporingszaak die gemeente en politie lange tijd in zijn greep houdt.
Het verhaal begint op 24 december 2008, als een 60-jarige vrouw ’s avonds opeens wordt neergestoken. Er werd een rechercheteam in het leven geroepen, maar het was op dat moment nog een op zichzelf staand incident. De vrouw werd in zorgwekkende toestand aangetroffen door politieagenten. Gelukkig heeft ze het incident overleefd. Kort daarop kwam het werkelijke besef dat er iets groters gaande was. Twee dagen later werd een 63-jarige man die zijn hondje uitliet vanuit het niets neergestoken. Tientallen agenten waren direct paraat. Een helikopter en speurhond werden ingezet, maar van de dader ontbrak helaas elk spoor. Het Algemeen Dagblad berichtte over de steekincidenten en benoemde de dader voor het eerst als ‘Jack de Prikker’, een term die al snel ingeburgerd raakte in Lelystad. Zeker na het tweede slachtoffer begint de onrust in de stad volgens de burgemeester merkbaar toe te nemen. In de driehoek wordt daarover gesproken. In de driehoek werd duidelijk waar de verantwoordelijkheid van de burgemeester verschilt van die van de hoofdofficier. Het OM benaderde de casus eerst en vooral als een strafrechtelijke zaak die moest worden opgelost. De burgemeester is er verantwoordelijk voor om maatschappelijke onrust te voorkomen. Pas wanneer je die verschillen onderkent kun je samen zoeken naar een haalbare oplossing. Vooral op het punt van communicatie komen de verschillende verantwoordelijkheden op tafel. De politie wilde graag naar buiten treden om zo snel mogelijk de dader te kunnen vinden. Ik begreep dat standpunt, maar wilde er tegelijkertijd ook voor waken dat we de onrust onnodig zouden aanwakkeren. Ik vond het beter om extern een laag profiel te kiezen. Mensen waren wel geschrokken maar reageerden vrij beheerst. Dan is het nogal een signaal wanneer je als burgemeester een bijeenkomst organiseert. Het schept verwachtingen, omdat je de situatie direct zwaar aanzet. Wel hebben we vanuit het driehoeksoverleg een persstatement uitgebracht, waarin we onze zorgen kenbaar maakten en mensen opriepen met tips te komen.
Driehoeksoverleg
Horselenberg merkte dat sommige van de gemeentelijke medewerkers moeten wennen aan de verhoudingen in de driehoek. Vooral op het vlak van communicatie merk je dat er
lessen te trekken zijn. Een communicatiemedewerker ziet de burgemeester als degene die de leiding heeft, maar in een driehoek zijn de verhoudingen anders. Dan is het belangrijk dat de communicatiemedewerkers van gemeente, politie en OM samen een afstemmingsoverleg vormen en tot overeenstemming komen over de teksten. Een gemeentelijke medewerker moet zich er ook bewust van zijn dat het risico bestaat dat er daderinformatie in een persbericht terechtkomt. Het OM wil niet klem komen te zitten tijdens het onderzoek of bij de latere rechtszaak. Vanuit de gemeente wil je betrokkenheid tonen en mensen waarschuwen, maar het OM is er huiverig voor om iemand al bij voorbaat expliciet tot dader te bestempelen. Die afstemming vereiste nogal wat overleg.
Dodelijk getroffen
Een maand na het tweede steekincident slaat ‘Jack de Prikker’ opnieuw toe. Het bloedend slachtoffer probeert nog hulp te zoeken bij buurtbewoners, maar overlijdt op straat aan zijn verwondingen. Na dit derde incident zat de angst er bij de bevolking goed in, mede door het plotselinge en willekeurige karakter van de steekincidenten. Ook qua tijdstippen zat er geen herhalingskenmerk in. Dat maakte het lastig om grip te krijgen op de situatie. Ik heb hen uiteraard opgeroepen elk brokje informatie aan de politie door te geven. De recherche zat er bovenop. Er zijn twee compositietekeningen gemaakt in die periode. Ook is sms-alert ingezet, zodat de politie mensen kon vragen uit te kijken naar een bepaald signalement als er weer iets zou gebeuren. In die periode hebben zich in heel Flevoland meer dan 10.000 mensen aangemeld voor sms-alert, waarbij 90 procent uit Lelystad kwam. Voor het derde slachtoffer willen vrienden en familie een stille tocht organiseren. De burgemeester wordt gevraagd mee te lopen, maar houdt de boot af. Ik heb mijn betrokkenheid met de familie wel geuit, maar wilde het vooral een kleine stille tocht van vrienden laten zijn. Vanuit de gemeente is er uiteindelijk niemand meegelopen. Na het vierde incident heeft de Driehoek besloten een bewonersbijeenkomst te organiseren. Die bijeenkomst verliep goed en is door de bewoners goed ontvangen.
Preventief fouilleren
Wel zorgt Horselenberg ervoor dat specifieke burgemeestersbevoegdheden van stal worden gehaald. In de APV ontbrak de mogelijkheid om preventief fouilleren als instrument in te zetten. We hebben binnen twee dagen de APV gewijzigd en een veiligheidsrisicogebied aangewezen. De politie kon daardoor de straat op en mensen fouilleren op onder andere steekwapens. De meeste bewoners waren positief. De gemeenteraad, die bij het vaststellen van de nieuwe APV betrokken is, wordt door Horselenberg doorlopend op de hoogte gehouden van de stand van zaken. Ik wilde voorkomen dat raadsleden het idee kregen dat zij als raad buitenspel stonden, omdat de besluitvorming in dit geval vooral in het driehoeksoverleg plaatsvond.
Kliniek in Heiloo
Horselenberg vertelt hoe de steekincidenten iedereen een paar maanden lang in de greep hield. In een oefening krijg je vaak een scenario met kop en staart. De crisis is dan in een dag afgelopen. Deze crisis duurde bij elkaar wel een half jaar. En elk moment was er de dreiging dat hij weer kon terugkomen. Dat was voor iedereen een heel benauwend gevoel. Op dinsdagmiddag 17 maart 2009 slaat ‘Jack de Prikker’ voor de vierde en laatste keer toe. Een man die in de tuin van zijn woning aan het werk is wordt zonder aanleiding in zijn hals gestoken. Het slachtoffer is in staat om een signalement te geven. Aan de hand van zijn verklaring wordt een compositietekening verspreid. Ook worden buschauffeurs geïnstrueerd, omdat hij elke keer lopend was vertrokken. En toen bleef het opeens langere tijd stil, zegt Horselenberg. We merkten dat de rust terugkwam en het uit de belangstelling raakte. Omdat ‘Jack de Prikker’ niet meer van zich liet horen, is de politie in gevangenissen gaan zoeken. Want wellicht zat hij al vast voor een ander delict. Uiteindelijk bleek hij in een psychiatrische kliniek in Heiloo te zitten. Daar heeft de politie hem een jaar later gearresteerd. De rechtbank had hem in de kliniek laten plaatsen omdat hij volledig ontoerekeningsvatbaar was na een steekincident in Amsterdam.
Verrassend einde
Het verhaal krijgt daarmee een verrassend einde. Toch maakt de geestesgesteldheid van de dader weinig uit voor de beleving in Lelystad, denkt Horselenberg. In Lelystad is vooral de schrik van die eerste periode bijgebleven. Al bleek de dader later een verwarde man te zijn, daarmee werd het angstgevoel niet gerelativeerd. De angst van destijds was terecht. Maar het belangrijkste dat nu telt is dat hij is opgepakt en de rust in Lelystad weer is teruggekeerd.
Naschrift: In 2011 is via het onderzoeksprogramma van Politie en Wetenschap een publicatie uitgebracht waarin de afwegingen
van deze casus centraal staan. Deze studie Balanceren tussen alert maken en onrust voorkomen. Publiekscommunicatie over
seriële schokkende incidenten (2011) is te verkrijgen via Politie en Wetenschap.
Bovenstaand stuk is ontleend uit ‘Ingrijpende gebeurtenissen. Bestuurlijke ervairngen bij crises met lokale impact‘ van het NGB.
Impact op het opsporingsproces
De incidenten zorgden voor grote onrust in Lelystad en de toen nog onbekende dader, in de volksmond Jack de Prikker geheten, kreeg zelfs een site op het web waar door burgers gemaakte compositietekeningen en een signalement te zien waren. Burgerparticipatie, burgeropsporing of eigenrichting Het zal in elk geval steeds lastiger worden burgers te verhinderen om een compositietekening op het web te zetten.
In het Algemeen Dagblad van mei 2010 waarschuwde de voorzitter van de Landelijke Selectiecommissie Opsporingsberichtgeving, hoofdofficier van justitie Diederik Greive, voor deze ontwikkelingen: ‘Iedereen kan een site in elkaar sleutelen en er foto’s en informatie op plaatsen. Er zit een soort cowboyaspect aan de opsporing door burgers. Je moet goed kijken naar de kwaliteit en het beheer van de informatie. De website moet actueel zijn en de inhoud beschaafd.’ Greive doelde daarmee op de wildgroei aan opsporingssites, waarbij vooral op particuliere sites de informatie soms gedateerd of onbetrouwbaar is. Antipedosites en de site die burgers maakten over de mysterieuze Jack de Prikker in Lelystad vond Greive onwenselijk: ‘Het toepassen van dwangmiddelen, geweld en ingrijpende opsporingsmethoden is het monopolie van politie en justitie. Burgers moeten zich beperken tot meedenken en het geven van informatie.’