De vijfde editie van het Magazine Nationale Veiligheid en Crisisbeheersing gaat in op maatschappelijk onrust. Afgelopen zomer werd duidelijk hoe zeer onze nationale veiligheid is verbonden met internationale ontwikkelingen en de internationale veiligheid. De ramp met de MH17, de oplaaiende oorlog in Gaza, de dreiging van ISIS en de uitbraak van Ebola: allemaal voorbeelden van transboundary crises: crises over de grens met, soms grote, nationale impact.
Maatschappelijke ontwrichting
Er zijn veel gebeurtenissen die tijdelijk of plaatselijk onrust veroorzaken, maar wanneer raakt dat onze nationale veiligheid? Bij sommige van bovenstaande voorbeelden is dat duidelijk, maar hoe schat je het verloop van de onrust binnen onze samenleving naar maatschappelijke ontwrichting in? Welke factoren spelen een rol en welke indicatoren zijn er? En welke rol spelen sociale media bij het vertalen van de gevoelens van individuen naar mogelijke actie door velen? En leidt aandacht, bijvoorbeeld voor jihadisme of ISIS, per definitie tot maatschappelijke onrust over de toegenomen dreiging? Op dit soort vragen wordt in het nieuwste Magazine nationale veiligheid en crisisbeheersing ingegaan.
Van digitaal kijken naar begrijpen en ingrijpen
Figuur: om slim te kunnen zenden, vragen of interacteren op social media is slim kijken cruciaal
De kracht van social media is in de afgelopen paar jaar explosief?toegenomen terwijl we het nog maar nauwelijks effectief (kunnen)?gebruiken in onze aanpak om misstanden en onrust te voorkomen.
Aanhang voor ISIS wordt gerekruteerd, amateurs speuren mee bij de?Boston Marathon en de MH17, en natuurlijk Project X waarmee het?allemaal begon. Wouter Jong, adviseur bij het Genootschap van?Burgemeesters, noemde Project X Haren destijds treffend een ?Perfect?Storm?: een samenloop van omstandigheden waarin diverse zaken?achtereenvolgens misgingen. Het was in ieder geval een goede?wake-up call als inkijkje op enkele invloeden van social media.
Veiligheidsdiensten hebben zich sindsdien moeten aanpassen aan?een nieuwe werkelijkheid waarin de digitale wereld direct impact?heeft op de werkelijke wereld. Waarin social media soms zelfs?dominant zijn in het cre?ren van een (on)werkelijke situatie. Toch?blijft het beeld bestaan dat de kracht van social media nog te vaak?over- of onderschat wordt. Want was het afzetten van de stad?Arnhem na een nieuwe Project X dreiging echt nodig? Of het sluiten van de scholen in Leiden na een klein berichtje op 4Chan waar per?dag 1 miljard grappen gemaakt worden? En worden de social media?strategie?n van de Islamitische Staat (IS) echt op waarde geschat??We letten nu online wel meer op, maar snappen we werkelijk wat?we zien? Een effectieve aanpak, in zowel de echte als virtuele?wereld, is alleen mogelijk door dit nieuwe krachtenveld goed te?begrijpen.
Effecten op sociale onrust
De kennispublicatie van Politie & Wetenschap ?Sociale media:?factor van invloed op onrustsituaties?? (2013) beschrijft een aantal?incidenten waaruit blijkt dat de impact van social media op
veiligheidsprocessen en sociale onrust buitenproportioneel groot?kan zijn. Een incident klein houden is bijna niet meer te doen en?grotere incidenten leiden al snel tot (inter)nationale bemoeienis en
rumoer dat vooral aanhoudt als ethische of complexe dilemma?s?een rol spelen.
Denk bijvoorbeeld aan de onrust die online en in de echte wereld?werd veroorzaakt na de overval in Deurne, gekoppeld aan de?discussie over zowel het noodweer van de eigenaresse van de?juwelierszaak als de jongere daders, kort na de anti-Marokkanenuitspraak?van Geert Wilders. Denk aan de ?kopschoppers van?Eindhoven? met het debat dat loskwam over het door justitie
prijsgeven van de volledige beelden en het risico op eigenrichting.?En zelfs de gestrande potvis ?onze Johannes? gaf landelijk maatschappelijke?commotie, iets dat we vaker zien bij dierenleed, zoals
ook in het geval van de ponypletter of de recente jacht op de?paardenmishandelaar. En wat te denken van sociale onrust in?kleinere kringen, zoals seksueel getinte foto?s en video?s die?schoolkinderen digitaal verspreiden. Met slechts een druk op de?knop zijn sexting foto?s of filmpjes onder een grote groep verspreid.?Slachtoffers en hun omgeving, maar ook politie en justitie weten?zich nog slecht raad met deze nieuwe en extreme vormen van?pesten, smaad of laster.
Consumeren wordt coproduceren
De herdenking van 9/11 herinnert er aan hoe de live televisiebeelden?ons destijds raakten. Vandaag de dag spelen social media een veel?ingrijpender rol dan de televisie destijds deed. Het medium is
ongefilterd, genetwerkt en interactief, waardoor je altijd wel?iemand kent die betrokken is en voor je het weet word je erin?gezogen. Je bent geen passieve lezer van het nieuws meer, maar?doet mee. De protesten over de doodgeschoten Michael Brown in?Ferguson brachten wereldwijd rassenstrijd en politiegeweld tegen?burgers onder de aandacht. Deze voorbeelden laten een ongekend?volume en snelheid zien, maar zorgen door de ongezouten en soms?heftige beelden ook voor veel maatschappelijke onrust: Twitter??ontploft? en ook traditionele media buitelen over elkaar heen met?diverse gezichtspunten, in de strijd om de beste ?scoop?. De effecten?zien we in de werkelijke wereld: demonstraties en tegendemonstraties,?groepen die elkaar opzoeken, ramptoeristen die voor hinder?kunnen zorgen en bovendien als een katalysator kunnen werken?voor (social) media berichtgeving. En daarmee komt de cyclus pas?echt op gang…
De onrust ontstaat omdat het vaak actuele maatschappelijke?thema?s betreft waar diverse groepen in de samenleving verschillende?meningen over hebben, waarin de grenzen van ethiek,?wetgeving of procedures onduidelijk zijn. Een maatschappelijk?debat waarvan het goed is dat het gevoerd wordt, maar dat wel?gevoerd wordt in het heetst van de strijd: waar de politie, het OM en?de rechter nog in moeten handelen terwijl er in de politiek al?Kamervragen gesteld worden. Confrontaties met de gevestigde orde?worden opgenomen en direct online gedeeld om een eigen verhaal?te vertellen. En het acht uur journaal komt diezelfde avond eigenlijk?met ?oud? nieuws.
Slim kijken, slim duiden
Social media bieden een thermometer voor het sentiment in de?samenleving: is het druk, rustig, hoe is de sfeer, is er onrust, zijn er?geruchten? Door slim te kijken en professionals te laten duiden wat
er op social media gebeurt, kan sociale onrust in een vroeg stadium?gesignaleerd worden. Professionals slagen er steeds beter in feiten?van fictie te onderscheiden, maar het is een rat race. Zowel onschuldige?tieners als internet trollen, raddraaiers en extremistische?groeperingen, ja zelfs hele regimes, is er alles aan gelegen om ?hun??verhaal kracht bij te zetten. Project X Haren toonde niet alleen de?kracht van social media in het mobiliseren van mensen, maar ook?het effect van zorgvuldig geplande ?geruchten? werd pijnlijk?duidelijk. Het bewust verzonnen bericht over een meisje dat
zogenaamd was doodgedrukt leidde tot veel onrust en druk op de hulpdiensten. En hoe scheid je kaf van koren bij bijvoorbeeld de duizenden online doodsbedreigingen per dag, waarvan er misschien maar ??n serieus is?
Digigeren: slim ingrijpen
Wat kunnen politie en justitie doen bij digitale onrust? ?Digitale?daden? zijn doorgaans in een fractie van een seconde gepleegd,?bijvoorbeeld een aanstootgevende foto delen, een Project X?uitnodiging ?liken?, een hoax onbewust doorsturen. De relatief kleine?handeling maakt grote politie-inzet gevoelsmatig buitenproportioneel.?Daarnaast maakt het grote aantal (vaak onbedoelde) overtredingen
het onmogelijk voor politie en justitie om alle overtreders?op te sporen en te vervolgen. Bovendien leidde grote politie-inzet?bij ?veroorzakers? van sociale onrust al meermaals tot maatschappelijke
discussie, maar niks doen ook. Voorstanders van ?vervolgen??juichen politie-inzet toe: ?Afzenders van digitale doodsbedreigingen?moet een halt toegeroepen worden?. Tegenstanders willen dat
politie-inzet wordt gericht op substanti?le bedreigingen: ?Die tiener?zou die doodsbedreiging nooit uitvoeren?. Beide sterke argumenten,?wat de discussie alleen maar lastiger maakt. Deze maatschappelijke?discussie toont het gebrek aan betekenisvolle en acceptabele?manieren om in te grijpen.
Maatschappelijke onrust kan sneller gedetecteerd worden via social?media en veiligheidsdiensten kunnen daarop anticiperen door?sneller en gerichter personeel aan te sturen. Het is zelfs mogelijk
om ook online al te interveni?ren en mensen waar nodig effectief?aan te spreken op hun gedrag. Dit noemen we ?digigeren?: een?interventiemethode die gebruik maakt van psychologische
principes van gedragsbe?nvloeding. Denk hierbij bijvoorbeeld aan?het digitale equivalent van iemand op straat in de ogen kijken (ik?heb je gezien, we houden je in de gaten), zoals het favoriten van een
tweet. Dit is nog niet gemakkelijk, zo blijkt uit digitale interventies?gericht op het tegengaan van gebruik van illegaal vuurwerk. In?KRO?s Reporter uitzending van 2 januari 2014 is te zien dat de
jongeren juist trots zijn als de politie online ingrijpt: ?De politie?heeft mijn vuurwerk als gevaarlijk betiteld!? Digigeren beoogt?diverse instanties van een effectieve toolset te voorzien voor digitaal
ingrijpen. Niet ingrijpen bij (dreigende) maatschappelijke onrust is?immers geen optie, net zomin als een buitenproportionele inzet.?Digigeren als een slimme en nieuwe methode om via social media
de onrust te mitigeren: niet slechts door het zenden van informatie,?maar vooral door slim te luisteren en vervolgens de digitale dialoog?(gericht) aan te gaan met betrokkenen en waar nodig actie
ondernemen in de fysieke wereld. Dit maakt het mogelijk de?discussie te be?nvloeden om zo maatschappelijke onrust te temperen.
